M&C Group • ემ სი ჯგუფი

Gmt4.Ge

The history of Georgian alphabet

The number of original scripts in the world is much more than 14. The history of mankind is familiar with hundreds of scripts. Determining the exact number is difficult because there is no unified system of classification. However, no matter how we count, the number of scripts in use today will exceed at least 40. Georgian is one of the oldest of these 40.

The study of the graphic beginnings of the Georgian alphabet is a very difficult task, because it is related to the period of creation of the old Georgian script - Asomtavruli - and the original graphic forms of letters-outlines. To this day, however, monuments dating back to the 5th century AD have not yet been discovered; Therefore, the phrase uttered by Ivane Javakhishvili remains valid: "Until the oldest and most ancient monuments of the Georgian alphabet are removed from the heart of the earth, the scientist must be very careful during the discussion and make special scientific efforts to protect himself from his grave mistakes."

Traditionally, there are three stages in the development of the Georgian script - Asomtavruli, Nuskhuri and Mkhedruli. However, in addition to these species, there are also transitional stages from Asomtavruli to Nuskhuri and from Nuskhuri to Mkhedruli.

The modern Georgian alphabet Mkhedruli was not created all at once, it was gradually separated from Nuskhuri and changed its outline over the centuries. The first sample Mkhedruli writing is so different from today that it is impossible to read it without special knowledge.

There is a peculiar type of Georgian script in which the letters are intertwined. It is called Tkhzuli, "helix" or "chained". The next letter is either folded to the previous letter or inscribed in its bosom, or placed on top of it. Such a decorative style of writing was mainly used in the XV century, as well as in the XVII - XIX centuries.

Archil II and Anton Catholicos mention a peculiar type of Georgian writing Kvavisprchkhilovani (like clawl of crow). Presumably, it is a type of Khutsuri writing that was used to write the last line of a book or each page, and its letters were "hooked like a bird's claw", as Ivane Javakhishvili writes.

One of the varieties of Georgian Mkhedruli script is called Dedabruli (old witch). This way of writing was formed among women and the name comes from here. Maternal specimens of Dedabruli were also found in southwestern Georgia - Guria and Adjara. There is speculation that it was used here as a kind of "secret script" and therefore has a non-traditional outline. However, there is another explanation: calligraphy was a masculine profession in ancient times, therefore, the imperfection of Dedabruli should be attributed to the lack of literacy of women.

The word "Anbani" (alphabet) is derived from the combination of the first two letters of the Georgian alphabet - Ani (ა) and Bani (ბ). An alphabet is a typeface in which only one sound corresponds to each character. One of the distinctive features of the Georgian alphabet is often considered to be the fact that each letter has to convey only one sound and vice versa - each sound can be written with only one letter. However, such a perfect is only the modern alphabet, even before the Ilia Tchavtchavadze's reform of the XIX century, this ratio was broken: უ sound was conveyed in Asomtavruli with two letters (ოჳ), while ჳ (უი) და ჱ (ეჲ) each expressed two sounds. The letters ჲოტა and ჴარი are later replaced by the sounds ი and კ in the spoken language, and the original phonetic meaning of the letter ჵ is a bit unclear today.

Georgian Asomtavruli letters are built on one principle: all letters consist of straight lines, semicircles and circles. These elements are connected at right angles to each other in each letter. This rule is violated only by a letter - cross-shaped "Jani" (ჯ). Scientists are finding different explanations for this exception.

According to Elene Machavariani, Jan's sketch is the result of the cross between the initials of Jesus Christ and is a monogram of Christ. According to Ramaz Pataridze, the cross form of Jani is a teller of the end of the alphabet and performs the same function.

There still are many unanswered questions and differences of opinion on certain issues, though at least one thing is really clear - the Georgian alphabet is one of the oldest and unique alphabetic systems, the creation and formation of which the Georgian nation diligently took care of.

ქართული ანბანის ისტორია

მსოფლიოში ორიგინალურ დამწერლობათა რაოდენობა 14–ზე ბევრად მეტია. კაცობრიობის ისტორია ასობით დამწერლობას იცნობს. ზუსტი რიცხვის დასხელება რთულია, რადგან კლასიფიკაციის ერთიანი სისტემა არ არსებობს. თუმცა, როგორც არ უნდა დავთვალოთ, დღეს მოქმედ დამწერლობათა რაოდენობა 40–ს მაინც გადააჭარბებს. ამ 40–დან ერთ–ერთი უძველესი არის ქართული.

ქართული ანბანის გრაფიული საწყისების კვლევა მეტად რთული საქმეა, რადგან იგი უკავშირდება ძველი ქართული დამწერლობის – ასომთავრულის – შექმნის პერიოდს და ასო–მოხაზულობათა თავდაპირველ გრაფიკულ ფორმებს. დღეისათვის კი ჩვ. წ–ის V საუკუნეზე ადრინდელი ძეგლები ჯერ კიდევ არ არის აღმოჩენილი; ამიტომ ძალაში რჩება ივანე ჯავახიშვილის მიერ გამოთქმული ფრაზა: „სანამ ქართული დამწერლობის უფრო ძველი და უძველესი ძეგლები მიწის გულიდან ამოღებული არ არიან, მეცნიერს მსჯელობის დროს მეტისმეტი სიფრთხილე და განსაკუთრებული სამეცნიერო ღონეობით თავისი თავის მძიმე შეცდომებისგან შეძლებისაებრ უზრუნველყოფა მართებს“.

ტრადიციულად, ქართული დამწერლობის განვითარების სამ საფეხურს – ასომთავრულს, ნუსხურსა და მხედრულს – გამოყოფენ. თუმცა ამ სახეობების გარდა, არსებობს გარდამავალი საფეხურებიც ასომთავრულიდან ნუსხურზე და ნუსხურიდან მხედრულზე.

თანამედროვე ქართული ანბანი ანუ მხედრული ერთბაშად არ შექმნილა, იგი თანდათანობით გამოეყო ნუსხურს და საუკუნეთა განმავლობაში იცვლიდა მოხაზულობას. მხედრული დამწერლობის პირველი ნიმუში იმდენად განსხვავებულია დღევანდელისგან, რომ მისი წაკითხვა სპეციალური ცოდნის გარეშე შეუძლებელია.

არსებობს ქართული დამწერლობის თავისებური სახეობა, რომელშიც ასოები ერთმანეთშია გადახლართული. მას თხზულს, ხვეულს ან დაქსელილს უწოდებენ. მომდევნო ასო წინა ასოსთან ან გადაწნულია ან მის წიაღშია ჩაწერილი, ანდა მის თავზეა მოქცეული. წერის ასეთი დეკორატიული სტილი ძირითადად XV საუკუნეში, აგრეთვე XVII - XIX საუკუნეებში იყო გავრცელებული.

არჩილ II და ანტონ კათალიკოსი იხსენიებენ ქართული დამწერლობის თავისებურ სახეობას – „ყუავისფრჩხილოვანს“. სავარაუდოდ, ყვავისფრჩხილოვანი ხუცური წერის სახეობაა, რომელიც წიგნის ან თითოეული გვერდის უკანასკნელი სტრიქონის დასაწერად იხმარებოდა და მისი ასოები, როგორც ივანე ჯავახიშვილი წერს, „ფრინველის კლანჭივით მოკაუჭებული“ იყო.

ქართული მხედრული დამწერლობის ერთ–ერთ ნაირსახეობას დედაბრული ეწოდება. წერის ეს მანერა ქალებს შორის ჩამოყალიბდა და სახელწოდებაც აქედან მოდის. დედაბრულის ნიმუშები გვხვდება სამხრეთ–დასავლეთ საქართველოშიც – გურიასა და აჭარაში. არსებობს მოსაზრება, რომ ის აქ ერთგვარ „საიდუმლო დამწერლობად“ გამოიყენებოდა და ამიტომაც აქვს არატრადიციული მოხაზულობა. თუმცა არსებობს სხვა განმარტებაც: კალიგრაფია ძველად მამაკაცური პროფესია იყო, შესაბამისად, დედაბრულის დაუხვეწაობა წერა–კითხვის მცოდნე ქალბატონების ნაკლებად გაწაფულობას უნდა მიეწერებოდეს.

სიტყვა „ანბანი“ ქართული დამწერლობის პირველი ორი ასოს – ანისა და ბანის – შეერთებითაა მიღებული. ანბანი ეწოდება ისეთ დამწერლობას, რომელშიც თითოეულ სიმბოლოს მხოლოდ ერთი ბგერა შეესაბამება. ქართული დამწერლობის ერთ–ერთ გამორჩეულ ღირსებად ხშირად მიიჩნევენ იმ ფაქტს, რომ თითოეულ ასოს მხოლოდ ერთი ბგერის გადმოცემა აკისრია და პირიქით – თითოეული ბგერა მხოლოდ ერთი ასოთი ჩაიწერება. თუმცა ასეთი სრულყოფილი მხოლოდ თანამედროვე ანბანია, XIX საუკუნის ილიასეულ რეფორმამდე კი ეს თანაფარდობა დარღვეული იყო: უ ბგერა ასომთავრულში ორი ასოთი გადმოიცემოდა (ოჳ), მაშინ როცა ჳ (უი) და ჱ (ეჲ) ასოთაგან თითოეული ორ ბგერას გამოხატავდა. ასო ჲოტათი და ჴარით გადმოცემული ბგერები მოგვიანებით სამეტყველო ენაში ი და ხ ბგერებით ჩანაცვლდა, ასო ჵ–ს თავდაპირველი ბგერითი მნიშვნელობა კი დღეისათვის ცოტა გაურკვეველია.

ქართული ასომთავრული ასოები ერთი პრინციპითაა აგებული: ყველა ასო შედგება სწორი ხაზების, ნახევარწრეებისა და წრეებისგან. ეს ელემენტები თითოეულ ასოში ერთმანეთთან მართი კუთხეებითაა დაკავშირებული. ამ წესს ერთადერთი ასო – ჯვარედინი ფორმის „ჯანი“ – არღვევს. ამ გამონაკლისს სხვადასხვა ახსნას უძებნიან მეცნიერები.

ელენე მაჭავარიანის აზრით, ჯანის მოხაზულობა იესო ქრისტეს ინიციალების, ინისა და ქანის ჯვარედინად გადაკვეთის შედეგადაა მიღებული და ქრისტეს მონოგრამას წარმოადგენს. რამაზ პატარიძის მოსაზრებით კი, ჯანის ჯვარედინი ფორმა ანბანის დასასრულის მაუწყებელია და იმავე ფუნქციას ასრულებს.

ბევრი ჯერ კიდევ პასუხგაუცემელი კითხვისა და აზრთა სხვადასხვაობისა გარკვეულ საკითხებში, ერთი რამ მაინც ნამდვილად ცხადია – ქართული დამწერლობა ერთ–ერთი უძველესი და უნიკალური ანბანური სისტემაა, რომლის შექმნასა და ჩამოყალიბებაზე ქართველმა ერმა გულმოდგინედ იზრუნა.

Coin of David the Builder

The reign of David IV the Builder is considered to be a period of political and economic power in Georgia. Our country became one of the leading and accountable forces in the global politics of Asia in those years. Silver coins were then minted in the name of the king in the Byzantine style, depicting the Virgin of Vlacherna.

In the last years of the Builder's reign, the revival of trade relations between Georgia and the Eastern countries necessitated monetary reform. Georgia needed coins suitable for circulation in the Middle East. The king replaced silver coins with copper, he used the Arabic script on the money minted in his own name to make his coins more understandable and acceptable to the Arab world, and also economically introduced Georgia to the Asian market.

The Builder later relinquished his Byzantine title, and after 1118, when he took Lore and abolished the kingdom of Tashir, he minted a copper coin that stands in complete isolation from the Georgian-Byzantine coins in style. The obverse of the coin depicts a king dressed in imperial attire with a wand in his right hand and a scepter in his left, a sphere crowned with a cross. To the right and left of the image is the Asomtavruli inscription: "Dt/Mf" (King David in Georgian). There is also an inscription on the reverse: "kdtmfeaftkrknkhtskht" (Christ, King David of Abkhazians, Georgians, Rants, Kakhetians, Armenians), the content of which fully reflects the real political situation in the country. Moreover, it seems that the king marked the unification of the country on the highest legal document - the money.

There is no surviving date on the coin, nor is there a Byzantine title on it, but it can be dated to the contents of the inscription. It is known that the builder received the title of Armenian king after the liberation of Anis in 1123, and the king himself died in 1125, so the coin was supposed to be minted in 1123-1125.

In 1958, David Kapanadze, head of the Numismatics Department of the Georgian State Museum, received The Numismatic Chronicle, published by the famous Kartvelologist David Marshall Lang. It contained an article about a unique coin protected in the British Museum by David IV. The coin was purchased from William Cole, Count III of Eneskine by the British Museum in 1857. For the next 100 years the coin was kept in the museum's repository. It was probably bought in Georgia before, but the exact details are unknown.

In 2019, thanks to the cooperation of the British Council, the Georgian National Museum and the British Museum, the coin was briefly moved to our country as part of a thematic exhibition showcasing the achievements of King David the Builder. Currently protected in the British Museum, this unique coin is an invaluable historical source and a discovery of special significance for the history of Georgia.

დავით აღმაშენებლის მონეტა

დავით IV აღმაშენებლის მეფობის პერიოდი საქართველოს პოლიტიკური და ეკონომიკური ძლიერების ხანადაა მიჩნეული. ჩვენი ქვეყანა იმ წლებში წინა აზიის გლობალური პოლიტიკის ერთ–ერთი წამყვანი და ანგარიშგასაწევი ძალა გახდა. მაშინ მეფის სახელით იჭრებოდა ვერცხლის მონეტები ბიზანტიურ სტილში, რომლებზეც გამოსახული იყო ვლაქერნის ღვთისმშობელი.

აღმაშენებლის მეფობის ბოლო წლებში საქართველოსა და აღმოსავლეთის ქვეყნებს შორის სავაჭრო ურთიერთობის გაცხოველებამ განაპირობა ფულის რეფორმის გატარების აუცილებლობა. საქართველოს სჭირდებოდა ახლო აღმოსავლეთის ქვეყნებში მიმოქცევისთვის ვარგისი მონეტები. მეფემ ვერცხლის მონეტები ჩაანაცვლა სპილენძით, მან საკუთარი სახელით მოჭრილ ფულზე არაბული დამწერლობა გამოიყენა, რათა, როგორც ისტორიკოსები ვარაუდობენ, მისი მონეტები არაბული სამყაროსთვის უფრო გასაგები და მისაღები გაეხადა და ასევე ეკონომიკურად წარედგინა საქართველო აზიის ბაზარზე.

მოგვიანებით აღმაშენებელმა უარი თქვა ბიზანტიურ ტიტულზე და 1118 წლის შემდეგ, როცა აიღო ლორე და გააუქმა ტაშირის სამეფო, სპილენძის მონეტა მოჭრა, რომელიც სტილით სრულიად განმარტოებით დგას ქართულ–ბიზანტიურ მონეტებთან შედარებით. მონეტის ავერსზე გამოსახულია საიმპერატორო სამოსში გამოწყობილი მეფე მარჯვენა ხელში კვერთხით, ხოლო მარცხენაში – სკიპტრით, სფეროთი, რომელიც ჯვრითაა დაგვირგვინებული. გამოსახულების მარჯვნივ და მარცხნივ ასომთავრული წარწერაა: „დთ/მფ“ (დავით მეფე). ასევე არის წარწერა რევერსზე: „ქდთმფეაფთქრნკხთსხთ“ (ქრისტე, დავით მეფე აფხაზთა, ქართველთა, რანთა, კახთა, სომეხთა), რომლის შინაარსიც სრულად ასახავს ქვეყნის რეალურ პოლიტიკურ მდგომარეობას. უფრო მეტიც, ჩანს, რომ მეფემ ქვეყნის გაერთიანება სახელმწიფოს უმაღლეს იურიდიულ დოკუმენტზე – ფულზე დააფიქსირა.

მონეტაზე არ არის შემორჩენილი თარიღი, ასევე მასზე არ არის აღნიშნული ბიზანტიური ტიტული, მაგრამ მისი დათარიღება წარწერის შინაარსით შეიძლება. ცნობილია, რომ აღმაშენებელმა სომეხთა მეფის ტიტული ანისის გათავისუფლების შემდეგ 1123 წელს მიიღო, თავად მეფე კი 1125 წელს გარდაიცვალა, აქედან გამომდინარე მონეტა, სავარაუდოდ, 1123–1125 წლებში უნდა მოჭრილიყო.

1958 წელს საქართველოს სახელმწიფო მუზეუმის ნუმიზმატიკის განყოფილების გამგემ დავით კაპანაძემ ცნობილი ქართველოლოგი დევიდ მარშალ ლანგის მიერ გამოგზავნილი ჟურნალი The Numismatic Chronicle მიიღო. მასში დაბეჭდილი იყო სტატია ბრიტანეთის მუზეუმში დაცული, დავით IV–ეს მიერ მოჭრილი უნიკალური მონეტის შესახებ. მონეტა ბრიტანეთის მუზეუმს 1857 წელს ენესკინელის III გრაფისგან, უილიამ ქოულისგან შეუძენია. შემდგომი 100 წლის განმავლობაში მონეტა მუზეუმის საცავში ინახებოდა. სავარაუდოდ, ის მანამდე საქართველოში შეიძინეს, თუმცა ზუსტი დეტალები უცნობია.

2019 წელს ბრიტანეთის საბჭოს, საქართველოს ეროვნული მუზეუმისა და ბრიტანეთის მუზეუმის თანამშრომლობის წყალობით მონეტამ ცოტა ხნით ჩვენს ქვეყანაში გადმოინაცვლა, როგორც ნაწილმა თემატური გამოფენისა, რომელზეც წარმოდგენილი იყო მეფე დავით აღმაშენებლის მიღწევები. ამჟამად ბრიტანეთის მუზეუმში დაცული ეს უნიკალური მონეტა არის ფასდაუდებელი ისტორიული წყარო და განსაკუთრებული მნიშვნელობის მქონე აღმოჩენა საქართველოს ისტორიისთვის.